പുറത്ത് ഹാളിൻറെ ഉമ്മറത്ത്, സംഘാടകർ മേശകസേരയിട്ടിരിക്കുന്നതിനടുത്തായി, ആശാൻറെ ഗുരുക്കരുടെ സാമാന്യം വലിയ ചിത്രങ്ങൾ നിരത്തിക്കണ്ടു. കലാമണ്ഡലം രാമൻകുട്ടി നായർ, പദ്മനാഭൻ നായർ, ബോംബേയിൽ ഏറെക്കാലം ജീവിച്ച് അടുത്തിടെ മരിച്ച കൃഷ്ണൻകുട്ടി വാരിയർ, കഴിഞ്ഞ നൂറ്റാണ്ടിലെ തേക്കിൻകാട്ടിൽ രാമുണ്ണി നായർ. നന്നായി. മാനസഗുരുവായ കൃഷ്ണൻനായരുടെ ഫോട്ടോ കണ്ടില്ല. എന്തിനേറെ, സ്റ്റേജിൽ അന്നേ ദിവസവും ഗോപിയാശാൻറെ ഉടലനക്കങ്ങളിൽ ഇടക്കൊക്കെ മിന്നിമറിഞ്ഞുകൊണ്ടിരുന്ന കീഴ്പടം കുമാരൻനായരെ വിട്ടുപോയതോർത്ത് വ്യസനം തോന്നി.

 

മൺമറഞ്ഞ ആ ആചാര്യർ മനസ്സിൽ തുറന്നിടുന്ന ഭൂതകാലയിടനാഴിയുണ്ട്. അക്കാലത്തേ പേരെടുത്ത നടനായിരുന്നല്ലോ ഗോപിയാശാൻ. ഇന്നത്തെ ആഘോഷപ്പൊലിമയിൽ കഥാനായകൻ "പഴേ ആളാണ്" എന്ന കാര്യം വിട്ടുപോയാൽ കാണികളെ അതോർമിപ്പിക്കുംവിധം നാദയിമ്പമുണ്ടായി. തലനരച്ച മാടമ്പി സുബ്രഹ്മണ്യൻ നമ്പൂതിരി കാംബോജി രാഗമാലപിച്ചതോടെ സ്ഥലകാലം കൃത്യമായി. പൊന്നാനിഭാഗവതരുടെ എതിർകോണിൽ കലാമണ്ഡലം നമ്പീശൻകുട്ടി മദ്ദളമേറ്റി നിന്നതോടെ കളിക്ക് ഗൗരവം തികഞ്ഞു. ചെണ്ടക്ക് കലാമണ്ഡലം ഉണ്ണികൃഷ്ണനും ശങ്കിടിപാടിയ ബാബു നമ്പൂതിരിയും പുതിയ ആളുകളല്ലല്ലോ. ഗോപിയാശാനാവട്ടെ വേഷംകെട്ടുക തുടങ്ങിയുള്ള അദ്ധ്വാനച്ചുമതലകൾക്കു പിന്നാലെ പകലത്രയും പിറന്നാൾ വേദികളിലുണ്ടാവാൻ സമയം കണ്ടെത്തി. (ജൂൺ 4 എന്ന പിറന്നാൾദിവസം ഉച്ചതിരിഞ്ഞതോടെ നീണ്ടനേരത്തെ ആതിഥേയവേഷമണിഞ്ഞ് ഇടക്കെങ്കിലും മനക്ഷീണം ബാധിച്ചിരുന്നു: മകൻ ജോലിചെയ്യുന്ന ബാങ്കിലെ ഉദ്യോഗസ്ഥർ ആശാന് ഉപഹാരം കൊടുത്തശേഷം "രഘുവിൻറെ സഹപ്രവർത്തകരാണ്" എന്ന് പരിചയപ്പെടുത്തിയപ്പോൾ ആശാൻ സംഘത്തലവനോട് ചോദിച്ചത്രേ: "ആരാ രഘു?") വെളുപ്പിന് രണ്ടുമണിയോളം കഥകളി കാണുവാനും ഊർജം സമാഹരിച്ചുപോന്നു ആശാൻ.

 

കഥകളി മുഴുരാത്രി നടന്ന നാല് ദിവസവും സന്ധ്യയ്ക്ക് ആദ്യ കഥയ്ക്ക് പാടുന്നവരിൽ താരതമ്യേന പഴമ ശ്രവിച്ചത് ഉചിതമായി. ഒടുവിലത്തെ രാവിൽ 'കുചേലവൃത്ത'ത്തിന് കലാമണ്ഡലം സുബ്രഹ്മണ്യൻ അമരംനിന്നപ്പോൾ പ്രത്യേകിച്ചും. മാടമ്പിക്കെന്നപോലെ ഈ പെരിങ്ങോട്ടുകാരനും പഴയതുപോലെ നടപ്പില്ല തൊണ്ട. പക്ഷെ, സംഗീതത്തിലുള്ള ആത്മാവ് നൽകുന്ന വിശ്രാന്തി ഇന്നുമുണ്ട്. മൂന്നാം രാവിൽ നളചരിതം രണ്ടിലെ കാട്ടാളന് കലാനിലയം ഉണ്ണികൃഷ്ണനും 'ബാലിവിജയം' രാവണന് പാലനാട് ദിവാകരനും പാടിയപ്പോഴും ഉണ്ടായി രസകരമായ പിന്നാക്കകാലയാത്ര. ഇതിൽ അവസാനംപറഞ്ഞ കഥയിലെ നാരദനിൽനിന്നുണ്ടായി പദ്മനാഭൻനായർ മട്ടിലുള്ള ചില ചലനങ്ങൾ -- എം.പി.എസ്. നമ്പൂതിരി ആ വേഷം ചെയ്തപ്പോൾ. അതും ചില സുഖദമായ ഓർമ്മചിത്രങ്ങൾ കുറിച്ചു. അതുപോലെത്തന്നെ ചെയ്തു 'ഉത്തരാസ്വയംവരം' രണ്ടാംഭാഗം പാടാൻവന്ന എൻ.എൻ. കൊളത്താപ്പിള്ളി: പഠിക്കുന്ന കാലത്തു സിനിമാപ്പാട്ടു മൂളിയും യൗവനത്തിൽ മോഹിനിയാട്ടത്തിന് പിന്നണിച്ചും തുടർന്ന് കളിയരങ്ങിൽ കലാമണ്ഡലം ഹൈദരാലിയുടെ ലയസംഗീതത്തിന് താങ്ങായും വർത്തിച്ച അദ്ദേഹം ഈയിടെയായി ഗംഗാധരാശാൻറെ കനത്ത അലയൊലി സംഗീതത്തിൻറെ വശ്യതയിലാണ്.

 
 

മറക്കാനാവാത്തവിധം ഗംഭീരമായ കളി വല്ലതും തരപ്പെട്ടോ അശീതിരാവുകളിൽ? തോന്നിയില്ല. ടീംവർക്ക് എന്ന നിലയിൽ ആകെമൊത്തം നന്നായി അവസാനരാത്രിയിലെ 'ലവണാസുരവധം'. സദനം ബാലകൃഷ്ണൻറെ ഹനുമാനിലെ വ്യതിരിക്തതക്ക് ആ സ്ഥാപനത്തിലെത്തന്നെ മേളഗീതക്കാർ ശ്രവ്യവിരുന്നുകൂടിയാക്കി. സദനം ഭാസിയും സദാനന്ദനനും കുശലവന്മാരെ കടഞ്ഞെടുത്തു. തെക്കറ്റം നിന്നുവന്ന മാർഗി വിജയകുമാർ സീതയെ മൊത്തമാട്ടത്തിലേക്ക് കണ്ണിവിളക്കി.

 

നല്ല വേഷങ്ങൾ ചിലവ കണ്ടില്ലേ? ഉവ്വ്. ഏറെ കൗതുകം തോന്നിയത് 'ദുര്യോധനവധ'ത്തിൽ ഓയൂർ രതീശൻറെ പ്രകടനമാണ്. പഠിച്ചത് കലാമണ്ഡലത്തിലാകയാൽ ഈ തിരുവിതാംകൂർകാരൻറെ വിന്യാസങ്ങൾക്ക് തികഞ്ഞ കല്ലുവഴിബലം; അതേസമയം സദനം കൃഷ്ണൻകുട്ടിയുടെ സമ്പ്രദായം കണ്ണിനുകീഴെ അരിമാവെഴുത്തിനും തിരനോട്ടത്തിനുള്ള കഴുത്തുപിടുത്തത്തിനും. പിന്നെ തെക്കൻചിട്ടയുടെ ഉന്നതശീർഷൻ മടവൂർ വാസുദേവൻനായരുടെ ചില പൊടിപ്പുകൾ. ഇങ്ങനെ മൂന്നുവിധം ധാരകളുടെ സംഗമഭൂവായിക്കണ്ടു ആളുടെ ആദ്യത്തെ ദുര്യോധനൻ. രണ്ടാമത്തെ ദുശാസനായി വന്ന ഹരി ആർ. നായരുടെ പ്രകടനം എടുത്തുപറയാവുന്നതായി അനുഭവപ്പെട്ടു. ആദ്യത്തെ രാത്രി ഗോപിയാശാൻ ഒഴിഞ്ഞ അരങ്ങിലേക്ക് കയറിവന്ന ഉത്തരാസ്വയംവരം ദുര്യോധനൻ ഒതുക്കമുള്ള കഥാപാത്രമായെങ്കിലും കോട്ടക്കൽ നന്ദകുമാരനുതന്നെ പൊതുവെയുള്ള മാന്യത കത്തിവേഷത്തിലും പ്രതിഫലിച്ചു. ചുവന്നതാടിചലനങ്ങളിൽ വേണ്ടുന്ന ഞണക്കം സ്വതേ കുറ്റിച്ചാമരം വച്ചുകാണാത്ത കലാമണ്ഡലം സി ഗോപാലകൃഷ്ണനിൽ അത്രതന്നെ വന്നുകണ്ടില്ല. കേശവൻ കുണ്ടലായരുടെ ബൃഹന്നളയും കലാമണ്ഡലം പ്രദീപിൻറെ ഉത്തരനും ചേർന്ന രസായനം ചിലനേരത്തെ കോമഡിയേറ്റം ഒഴിച്ചാൽ തകർത്തു. കാലിനു പറ്റിയിട്ടുള്ള ക്ഷീണം കഴിഞ്ഞ വർഷത്തോളം പ്രകടമാവാഞ്ഞ വാസു പിഷാരോടിയെയും പ്രായം തൊണ്ണൂറടുക്കുന്ന ഘട്ടത്തിലും തെല്ലും പരിക്ഷീണനല്ലാത്ത മടവൂരിനെയും ചേർത്തുള്ള കുചേലവൃത്തം രസികൻ പരീക്ഷണമായി. കീചകൻറെ സ്ത്രീലംബടവേളകളിലും ചൊല്ലിയാട്ടത്തിൻറെ മികവിൽ ഹൃദ്യമായി കലാമണ്ഡലം ബാലസുബ്രഹ്മണ്യൻ. കർണ്ണശപഥം, ഗോപിയാശാൻ പറഞ്ഞതുപോലെ കഥകളിയിലെ 'പുലിമുരുഗൻ' ആണെങ്കിലും, അതിൻറെ അവസ്ഥക്ക് പാട്ട് നന്നാക്കി കലാമണ്ഡലം സജീവൻ. ബീഭത്സത്തിനിടെ ജുഗുപ്ത്സക്ക് ആക്കംകൂട്ടി കോട്ടയം രാമകൃഷ്ണൻ: ഭാരതയുദ്ധത്തിൽ ദുശ്ശാസനനെ വധിച്ചശേഷം ദ്രൗപദിക്കരികിലെത്തി ഭാര്യയുടെ തലമുടി കെട്ടുന്നതിനിടെ രൗദ്രഭീമൻ സ്വന്തംചുണ്ട് വലിയവായിൽ തുറന്ന് ചോരക്കരയത്രയും വലതുകൈയ്യിൻറെ ചൂണ്ടുവിരൽകൊണ്ടു വടിച്ചെടുത്ത് കേശത്തിൽ അഞ്ചിടത്ത് ഞൊടിച്ചുകൊണ്ടു തെറിപ്പിച്ചപ്പോൾ ആറുമേളക്കാരിലെ ഒരു ചെണ്ടക്കാരൻ കിറുകൃത്യമായി ക്ണോം ക്ണോം ക്ണോം ക്ണോം ക്ണോം എന്ന് മുദ്രക്കുകൂടി. അണിയറയിലെ കാര്യങ്ങൾ യന്ത്രംപോലെ കൃത്യംനീങ്ങാൻ (ഒറ്റ ദിവസംപോലും കളി തുടങ്ങാൻ ഒരുമിനിട്ടു വൈകിയില്ല) വേഷം-പാട്ട് വെള്ളിനേഴി ഹരിദാസനെ സംഘാടകൻ മുദ്രാഖ്യ ശശി ഏൽപിച്ചതിനു വെടിപ്പൻ ഫലം കണ്ടു. ചുട്ടിക്കാരും ഉടുത്തുകെട്ടുകാരും പുഞ്ചിരിച്ചുകൊണ്ടുതന്നെ പണിയെടുത്തുപോന്നു. 

 

പിന്നെ, പകലിരവുകളിലെ ഓരോ നിമിഷവും ക്യാമറക്കണ്ണുമായി റോന്തുചുറ്റുന്ന ഫോട്ടോഗ്രാഫർമാർ, വിഡിയോക്കാർ. കാര്യപരിപാടികൾ ഓരോന്നും ലോകത്തിൻറെ എല്ലാമൂലയ്ക്കും എത്തിച്ചുകൊണ്ടിരുന്ന ലൈവ്സ്ട്രീം ചുമതലക്കാരൻ ഹരികൃഷ്ണൻ മേനോൻ. ഉച്ചയൂണിനായാലും അത്താഴത്തിനായാലും റീജിയണൽ തീയറ്ററിലെ വിളിമ്പുകാരുടെ ഉത്സാഹം മറക്കില്ല. നാവില് വച്ച പലതിൻറെയും സ്വാദും. പിന്നെ, അശീതിയാഘോഷ പരിസരത്ത് എവിടെനോക്കിയാലും എങ്ങോട്ടുനീങ്ങിയാലും തടഞ്ഞു കിട്ടുന്ന വിവിധരംഗത്തെ കലാകാരന്മാർ, കലാകാരികൾ, സഹൃദയർ, പരിചയക്കാർ, താൽപര്യക്കാർ, മുഖപുസ്തക സുഹൃത്തുക്കൾ.... നിമിഷാർദ്ധങ്ങളിൽ കണ്ടും മറന്നും വീണ്ടും പ്രത്യക്ഷമായും...

 
 

എഴുത്തു മുടിച്ചിടുംമുമ്പ് തിരികെ ലുലുവിലേക്ക്.

 

മോഹൻലാൽ വന്നിറങ്ങും മുമ്പുണ്ടായ പണ്ഡിതസെമിനാറിൽ പതിനാറിലധികംപേർ സംസാരിച്ചു. സംശയിച്ച ചർവിതചാർവണം കുറച്ചൊക്കെ ഉണ്ടായാലും ചില പുതു മണിരത്നങ്ങൾ പ്രതീക്ഷിച്ചുപോയത് വ്യർത്ഥമായില്ല. അത്രയൊന്നും ആകാംക്ഷ കല്പിക്കാഞ്ഞ കലാമണ്ഡലം ജോൺ വരെ ചില രസികൻ സംഗതികൾ പറയുകയുണ്ടായി. നൽകിയ ജിജ്ഞാസ പൂർത്തീകരിക്കാതെ ആദ്യപേപ്പർ അവതരിപ്പിച്ച എം.പി.എസ്‌. നമ്പൂതിരി. സമയക്കുറവായിരുന്നു കാരണം എങ്കിൽ അത് അവസാനം സംസാരിച്ച മനോജ് കുറൂരിനും ബാധകമായിരുന്നു -- പക്ഷെ, അസ്സല് ചില പോയിന്റുകൾ പറഞ്ഞു പരിഭ്രമത്തിനിടയിലും കവി. ഗോപിയാശാനെ ഒന്നുവിട്ടുപിടിച്ച് അദ്ദേഹത്തിൻറെ താരജോഡി കോട്ടക്കൽ ശിവരാമനെ അനുസ്മരിച്ചത് ആകെ സദനം ഹരികുമാരൻ മാത്രം. രംഗക്രിയകളിലും കലയോടുള്ള സമീപനത്തിലും അണിയറപ്പെരുമാറ്റത്തിലും വ്യക്തിജീവിതത്തിലും എങ്ങനെ ഈ രണ്ടുപേർ ഇരുധ്രുവങ്ങളിൽ നിന്നുപോന്നു എന്ന് പടിപടിയായി പറയുകയുണ്ടായി. ഇതിലേക്ക് ചൂണ്ടുപലക പോലെ, മനപ്പൂർവ്വമല്ലെങ്കിലും, മുന്നേ ചൊന്നത് പി.എം. നാരായണൻ ആണ്. ഗോപിയാശാനൊപ്പം അരങ്ങിൽ ഇണസ്ഥാനം കൈവരിച്ച മൂന്നു പ്രമുഖരും കലാമണ്ഡലം കളരിക്കാരല്ലെന്നു മാഷ് കൗതുകപ്പെട്ടു: ശിവരാമനെ കൂടാതെ കലാനിലയം ഗോപാലകൃഷ്ണൻ, മാർഗി വിജയകുമാർ. കൈയ്യൊപ്പുള്ള മുദ്രകളെ കുറിച്ച് ടി.എസ്. മാധവൻകുട്ടി സൂക്ഷ്മമായ ചില നിരീക്ഷണങ്ങൾ നടത്തിയപ്പോൾ കെ.ബി. രാജാനന്ദൻ പറഞ്ഞവയോടത്രയും സമ്മതം തോന്നി -- രണ്ടു കാര്യങ്ങളിലൊഴികെ. ചുണ്ടിനുള്ള ഉദിപ്പ് ഗോപിയാശാന് മുഖത്ത് തേക്കുമ്പോൾമാത്രം വരുന്നതാണെന്നതായിരുന്നു ഒന്ന്. അത് പോട്ടെ, കിരീടം അഥവാ ഒന്നിളകിയാൽ ചെറിയൊരു തലതട്ടലിൽ അത് വീണ്ടും മുറുകിയിരിക്കും (ഇത് അടുത്തിടെ ഒരു വാരികാലേഖനത്തിൽ യുവനിരൂപകൻ എം.ജെ. ശ്രീചിത്രനും എഴുതിക്കണ്ടു) എന്നത് നേരമ്പോക്ക്മാത്രമായി തോന്നി. ആശാൻറെ മാനറിസങ്ങളിൽ ഒന്നുമാത്രമല്ലേ കിരീടംതട്ടൽ? ചിലപ്പോൾ മുദ്രകളുടെ വിന്യാസം സംത്രാസപ്പെടുത്താനും അദ്ദേഹം കിരീടം അരനിമിഷത്തിലിളക്കി തിരികെസ്ഥാനത്ത് പതിപ്പിക്കാറുണ്ട് എന്നാണനുഭവം.

പൊതുവെ അങ്ങേയറ്റം അളന്നുമുറിച്ച ഗൗരവഭാഷണം നർമത്തിൻറെ മുനയിൽ കോർത്തവസാനിപ്പിച്ചു എം.വി. നാരായണൻ. ഇങ്ങനെ പോയി വാചകം: "കലാമണ്ഡലം ഗോപിയുടെ ശിഷ്യരും ആരാധകരായ കഥകളിവേഷക്കാരും ഇനി ചെയ്യേണ്ടത് ഒന്നുമാത്രമാണ്: ആശാനെപ്പോലെയാവുക. അതായത് സ്വന്തം ശൈലി ആവിഷ്കരിച്ചു വിജയിപ്പിക്കുക."

 

ഇത് കേൾക്കാൻ ഗോപിയാശാൻ അന്നേരമവിടെയുണ്ടായിരുന്നില്ല. പുഴയ്ക്കൽ വയലേലകൾക്കപ്പുറം പേരാമംഗലം കയറ്റംതാണ്ടി മുണ്ടൂര് അവണാവ് റോട്ടിലെ 'ഗുരുകൃപ'യിൽ തലേരാത്രിയിലെ പ്രാരാബ്ദങ്ങൾക്കുശേഷം അദ്ദേഹം ചെറുതായൊന്നു വിശ്രമിക്കുകയായിരുന്നിരിക്കണം -- ഉച്ചതിരിഞ്ഞുള്ള താരസംഗമത്തിനു തയ്യാറാവാൻ.