ശ്ലോകസാരം: ദമയന്തി, തന്റെ ദൂതിയാൽ അറിയപ്പെട്ടതായ ബാഹുകന്റെ അത്യാശ്ചര്യമായ വൈഭവത്തെ അത്യാനന്ദത്തോടെ കേട്ടപ്പോൾ, വേഷപ്രച്ഛന്നനായി വന്നവർ സ്വന്തം ഭർത്താവുതന്നെയെന്ന്‌ നിശ്ചയിച്ചു.

സാരം: ഇവൻ നിഷധേശ്വൻ തന്നെ എന്നതിന്‌ ഒരു സംശയവുമില്ല.  വേഷം ഇങ്ങനെയായിപ്പോയത്‌ ദോഷമല്ലതന്നെ. വാക്കുകൾ മാത്രം ഓർക്കുമ്പോൾ ഇവൻ നളൻ തന്നെയെന്നു ഞാൻ ഉറയ്ക്കുന്നു.  വേഷത്തെപ്പറ്റി ചിന്തിക്കുമ്പോൾ വീണ്ടൂം വ്യസനം വരുന്നു.  നീ നിമിത്തം എനിക്കു പ്രാണസന്ദേഹമാണു വന്നത്‌. ആപൽസമുദ്രത്തിൽപ്പെട്ട്‌ ഉഴറുമ്പോൾ എനിക്ക്‌ തോന്നുന്നതൊക്കെ  സത്യം തന്നെയാണോ?  നേര്‌ പറഞ്ഞു തരാൻ ആരുണ്ട്‌? അമ്മയോ? ഇവനെ സ്വീകരിക്കുന്നത്‌ എനിക്ക്‌ നല്ലതും ധർമ്മവും ആകുമോ? ഇന്നുതന്നെ അമ്മയെച്ചെന്നു കാണും. ജഗദംബയായ ദേവിയെ ഞാൻ മുമ്പുതന്നെ ചിന്തിച്ചിരിക്കുന്നു.  ഗുണം വരുന്നതിന്‌ ഇന്ദ്രാദികൾ തന്ന അനുഗ്രഹം ഒന്നുതന്നെ മതിയാകും.  ധർമസങ്കടം വരുമ്പോൾ എനിക്ക്‌ നളൻതന്നെയാണ്‌ രക്ഷകൻ. അലൗകികമായ പ്രവൃത്തികളോടു കൂടിയവനാണ്‌. ദുർദൈവപാശത്താൽ ചുറ്റപ്പെട്ടവനാണ്‌. ഖലൻമാരെ നശിപ്പിക്കുന്നതിന്‌ കേമനാണ്‌.  ഇങ്ങനെയൊക്കെ ഇരിക്കുന്ന നളനെ വേഷപ്രച്ഛന്നനായി കണ്ട സ്ഥിതിക്ക്‌ ഒരിക്കലും ഉപേക്ഷിച്ചുകൂടാ. എൻ കാന്തന്‌ എന്നോട്‌ വൈരത്തിന്‌ സാധ്യതയില്ല.  പിന്നെ എന്നെ ആരും കൂടാതെ കാട്ടിൽ വിട്ടുകളഞ്ഞതെന്തുകൊണ്ടോ? അല്ല. വൈരമുണ്ടെങ്കിലും കുലസ്ത്രീക്കു ഭർത്താവിനെ വന്ദിപ്പാനെ അധികാരമുള്ളൂ!  എനിക്ക്‌ ഈ ആപത്തു വന്നത്‌ നളന്റെ ദോഷമല്ല.  എന്റെ പാപശക്തിയാണ്‌. അത്‌ ഇന്നവസാനിക്കണം. ഏതായാലും ഈ വിരഹം പോലെ മർമ്മം പിളർക്കുന്ന ഒരു കഷ്ഠാവസ്ഥ വേറെ ഒന്നുമില്ല.  അതിലും ഭേദം അതി ദാരുണമെങ്കിലും മരണമാണ്‌.

'ധർമ്മസങ്കടേ പാതാവെനിക്കു നളൻതന്നെ' എന്ന വരിയിൽ 'പാതാവെനിക്കു' എന്നും 'മാതാവെനിക്കും' എന്നും പാഠഭേദങ്ങൾ കാണാറുണ്ട്. സാധാരണ അരങ്ങത്ത് പതിവില്ലാത്ത വരികൾ ആണിത്.